ભીષ્મ અને યુધીષ્ઠીર સંવાદ માં આપણને ભીષ્મસ્વર્ગારોહણ પર્વમાં મળે છે, જે ભીષ્મ નીતિના નામથી ઓળખવામાં આવે છે. ભીષ્મ પિતામહ શર શય્યા પર ૫૮ દિવસ સુધી રહ્યા. એના પછી એમણે શરીરનો ત્યાગ કરી દીધો ત્યારે મહા મહિનાનો શુક્લ પક્ષ હતો. આ ૫૮ દિવસોમાં ભીષ્મની સમક્ષ બધા સંધ્યાને એકત્રિત થતા હતા અને એનાથી જ્ઞાનની વાતો સાંભળતા હતા. ભીષ્મએ આ દરમિયાન રાજધર્મ, મોક્ષધર્મ અને આપદ્ધર્મ વગેરેના મુલ્યવાન ઉપદેશ મોટા વિસ્તારની સાથે આપ્યો. આ ઉપદેશને સાંભળવાથી યુધીષ્ઠીરના મનથી ગ્લાની અને પશ્ચાતાપ દુર થઇ જાય છે.
જયારે પિતામહ ભીષ્મ બાણોની શૈયા પર સુતા હતા ત્યારે શ્રીકૃષ્ણએ યુધીષ્ઠીર ને કહ્યું : તમારા મનમાં અશાંતિ છે. તમે ભીષ્મજી ની પાસે જાવ અને તમારી કઠણાઈનું વર્ણન કરો. ધર્મના જ્ઞાન રાખવા વાળામાં ભીષ્મ સૌથી શ્રેષ્ઠ છે. જયારે તે નહિ રહેશે તો સંસાર એવો હલબલી જશે જેમ ચંદ્રમાં ન રહેવા પર રાત્રી થઇ જાય છે. ભીષ્મ જીવન અને મૃત્યુ ની વચ્ચે લટકી રહ્યા છે. જાવ, એને જે કંઈ પણ પૂછવું છે, એ પૂછી લો. યુધીષ્ઠીર, કૃષ્ણ, કૃપ અને પાંડવોની સાથે કુરુક્ષેત્રમાં પહોંચ્યા. મૃત્યુ શય્યા પર પડેલા ભીષ્મ એ જે ઉપદેશ એ સમયે આપ્યો, એમાંથી અમુક નીચે આપેલ છે.
સત્ય ધર્મ બધા ધર્મોથી ઉત્તમ ધર્મ છે. ‘સત્ય’ જ સનાતન ધર્મ છે. તપ અને યોગ, સત્યથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. શેષ બધા ધર્મ, સત્યની અંતર્ગત જ છે. સાચું બોલવું, બધા પ્રાણીઓને એક જેવા સમજવા, ઈન્દ્રીઓના વશમાં રાખવા, ઈર્ષા દ્વેષથી બચી રહેવું, ક્ષમા, શીલ, લજ્જા, બીજાને દુખ ન આપવું, દુશ્મનોથી દુર રહેવું, ઈશ્વર ભક્તિ, મનની પવિત્રતા, સાહસ, વિદ્યા આ બધા સત્ય ધર્મના લક્ષણ છે. વેદ સાચાનો જ ઉપદેશ કરે છે. સહસ્ત્રો અશ્મ્વેશ યજ્ઞોની સમાન સાચાનું ફળ થાય છે.
સત્ય બ્રહ્મ છે, સત્ય તપ છે, સત્યથી મનુષ્ય સ્વર્ગમાં જાય છે. ખોટું અંધકારની જેમ છે. અંધકારમાં રહેવાથી મનુષ્ય નીચે પડે છે. સ્વર્ગને પ્રકાશ અને નર્કને અંધકાર કહ્યું છે. એવું વચન બોલો જે બીજાને સારું લાગે. બીજાને ખરાબ કહેવું, બીજાની નિંદા કરવી, ખરાબ વચન બોલવું, આ બધું ત્યાગવાનો યોગ્ય છે. બીજાનું અપમાન કરવું, અહંકાર અને દંભ, આ અવગુણ છે.
આ લોકમાં જે સુખ કામનાઓને પૂરી કરવાથી મળે છે અને જે સુખ પરલોકમાં મળે છે, તે આ સુખનો સોળમો હિસ્સો પણ નથી જે કામનાઓથી મુક્ત થવા પર મળે છે. જયારે મનુષ્ય એમની વાસનાઓને એમની અંદર ખેંચી લે છે જેમ કે કાચબો એમના બધા આજુબાજુના અંગને ખેંચી લે છે તો આત્માની જ્યોતિ અને મહત્તા જોવા મળે છે. મૃત્યુ અને અમૃતત્વ – બંને મનુષ્યના એમના અધીન છે. મોહનું ફળ મૃત્યુ અને સત્યનું ફળ અમૃતત્વ છે.
