પ્રાચીનકાળની વાત છે, એ સમય ભારતમાં રાજા શર્યાતીનું શાશન હતું. તે અત્યંત ન્યાયપ્રિય, પ્રજાસેવક, તેમજ કુશળ પ્રશાશક હતા. સદગુણોના વ્યાપક પ્રભાવ રાજાના પુત્રો પર પણ પડ્યા. એના પુત્ર અને પુત્રીઓ પોતાના પિતાના પગના નિશાન પર જ ચાલતા હતા.
રાજા શર્યાતી પોતાના પુત્રોને જોઇને સ્વયં પ્રસન્ન રહેતા હતા. સેક દિવસ રાજા શર્યાતી પોતાને પુત્ર-પુત્રીઓની સાથે વન વિહાર માટે નીકળા, રાજા-રાણી તો એક સરોવરની પાસે આરામ માટે બેસી ગયા પરંતુ એના પુત્ર-પુત્રીઓ આસપાસ રખડતા રખડતા દુર નીકળી ગયા.
એ સમયે જ રાજકુમારી સુકન્યા એ માટીના ઢગલામાં બે ચમત્કાર મણીઓ જોઈ. વિચિત્ર રીતે તે સુકન્યા માણીની પાસે આવી નજીકથી જોવાથી પણ તે ચમકતી વસ્તુને સમજી ના શકી. ત્યારે એને સુકી લાકડીની સહાયતાથી બંને ચમકદાર મણીઓને કાઢવાનો પ્રયત્ન કર્યો પરંતુ મણી નીકળી નહિ,
અને ત્યાંથી લોહી નીકળવા લાગ્યું. મણી માંથી લોહી ટપકતા જોઈ સુકન્યા અને એના ભાઈ-બહેન ગભરાઈ ગયા તે બધા તેના પિતાની પાસે ગયાને પૂરી વાત કીધી. મહારાજા શર્યાતી એમની પત્ની ની સાથે એ સ્થાન પર પહોંચ્યા અને જોતા જ દુઃખી મનથી બોલ્યા– ‘છોકરી, તે મોટું પાપ કરી નાખ્યું આ ચ્યવન ઋષિ છે જેની તે આંખ ફોડી નાખી છે.’
આ સાંભળતા જ સુકન્યા રડવા લાગી એનું શરીર ધ્રુજવા લાગતા અવાજમાં એને કહ્યું ‘મારી જાણકારીમાં ન હતું કે આ મહર્ષિ બેસ્યા છે. મેં બોવ ખોટું કરી નાખ્યું આ કહીને તે ફરીથી જોર-જોરથી રડવા લાગી. ‘હા પુત્રી ‘ તારાથી અપરાધ થઇ ગયો છે. મહર્ષિ ચ્યવન અહિયાં પર તપસ્યા કરી રહ્યા હતા.
વાવાઝોડું અને વરસાદના કારણે એની ચારેય બાજુ કાદવ બની ગયો છે. આ કારણે તમારી દ્રષ્ટિને દોષ થઇ ગયો છે. માત્ર બંને આંખો ચમકતી જોવા મળી હવે શું થશે. એટલામાં ચ્યવન ઋષિના કરાહના શબ્દ પણ સંભળાયા. અવાજની સૂર સાંભળીને, સુકન્યાએ નક્કી કર્યું – ‘હું આ પાપને આધીન કરીને આ નુકસાનની ભરપાઈ કરીશ.’
‘તારા પસ્તાવાથી ઋષિની આંખો પાછી આવશે નહીં. ‘ પિતા રાજા શર્યાતી એ કહ્યું. સુકન્યા બોલી – ‘હું એની આંખો બનીશ’ શું કહી રહી છે બેટી? હું સાચું કઈ રહી છું પિતાજી હું ઋષિદેવની આંખ જ બનીશ. હું માત્ર ભૂલ તથા ક્ષમાનું બહાનું બનાવીને અપરાધ મુક્ત થવા નથી માંગતી.
ન્યાય-નીતિની સમાન અધિકારને સ્વીકાર કરીને જ મારું વિશ્વનું કલ્યાણ છે. મેં આ બધું તો સીખું છે. હું ચ્યવન ઋષિ સાથે જ વિવાહ કરીશ અને મારા જીવન પર્યત એની આંખ બનીને સેવા કરીશ’ રાજા શર્યાતી એ કહ્યું ‘પરંતુ બેટી! આ તો અત્યંત ખૂબ નાજુક શરીર છે અને તું યુવાન છે.
‘સુકન્યા બોલી’- પૂજ્ય પિતાજી ! અહિયાં પાત્રતા અને લાયકાતનો કોઈ પ્રશ્ન નથી. મારે તો ખુશીથી માફી માંગવી છે. હું આ કામને ધર્મ સમજીને તપસ્યાના માધ્યમથી આંનદપૂર્વક પૂરું કરીને રહીશ કૃપા કરીને મને આશીર્વાદ આપો. બેટી સુકન્યાની જીદની સમક્ષ રાજા શર્યાતીનું કઈ ના ચાલ્યું,
તેઓ અવરોધિત હતા અને તેથી લગ્ન માટે તૈયારી કરી રહ્યા હતા. મહર્ષિ ચ્યવનની સાથે બેટી સુકન્યાનું પાણી ગ્રહણ થયું. સુકન્યાની આ અદભૂત ત્યાગ ભાવનાને જોઇને દેવગણ પણ અત્યંત પ્રસન્ન થયા. સુકન્યના નાના યુગને જોઇને દેવતાઓ એ ચ્યવન ઋષિને એક ઔષધિ બતાવી, જેનો ચ્યવન ઋષિ એ ઉપયોગ કર્યો અને તે યુવા થઇ ગયા.
એ ઔષધિનું નામ પછી ચ્યવન થયું જેને આજે લોકો શક્તિ, ચેતના અથવા સ્વાસ્થ્ય લાભ માટે ગ્રહણ કરે છે. શુદ્ધિકરણ અને સેવાને લીધે, સુકન્યાનું નામ ચ્યવન ઋષિ એ ‘મંગલા’ રાખી દીધું. તે હજી પણ તેના ગુણોના પરિણામે વિશ્વમાં માનનીય છે.
