ચોખાને અક્ષત પણ કહેવામાં આવે છે અને અક્ષતનો અર્થ થાય છે જે તૂટ્યું ન હોય. એનો રંગ સફેદ હોય છે. પૂજામાં અક્ષતનો ઉપયોગ અનિવાર્ય છે. કોઈ પણ પુજાના સમયે ગુલાલ, હળદર, અબીલ, અને કંકુ અર્પિત કર્યા પછી અક્ષત ચઢાવવામાં આવે છે.
અક્ષત ન હોય તો પૂજા પૂરી માનવામાં નથી આવતી. પુજાના કામમાં ચોખાનું ઘણું મહત્વ રહે છે. દેવી-દેવતાને તો ચોખા સમર્પિત કરવામાં આવે છે સાથે જ કોઈ વ્યક્તિને જયારે તિલક લગાવવામાં આવે છે ત્યારે પણ અક્ષતનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.
ભોજનમાં પણ ચોખાનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. કંકુ, ગુલાલ અને હળદર ની જેમ ચોખામાં કોઈ અલગ સુંગંધ નથી હોતી અને એનો વિશેષ રંગ પણ ન હોય. છેલ્લે મનમાં આ જીજ્ઞાસા ઉઠે છે કે પૂજામાં અક્ષતનો ઉપયોગ કેમ કરવામાં આવે છે?
સામાન્ય રીતે અક્ષત પૂર્ણતાનું પ્રતિક છે. અર્થાત એ તૂટેલું ન હોય. છેલ્લે પૂજામાં અક્ષત ચઢાવવાનો અભિપ્રાય એ છે કે તમારી પૂજા અક્ષતની જેમ પૂરી થાય. અન્નમાં શ્રેષ્ઠ હોવાને કારણે ભગવાનને ચઢાવતા સમયે એ ભાવ રહે છે કે જે કંઈ પણ અન્ન આપણને પ્રાપ્ત થાય છે તે ભગવાનની કૃપાથી જ મળે છે.
તેથી આપણી અંદર એ ભાવના પણ બની રહે છે. એનો સફેદ રંગ શાંતિનું પ્રતિક છે. તેથી આપણી પ્રત્યેક કામની પૂર્ણતા એવી થાય કે એનું ફળ આપણને શાંતિ પ્રદાન કરે. તેથી પૂજામાં અક્ષત એક અનિવાર્ય સામગ્રી છે કેમ એ ભાવ આપણી અંદર હંમેશા બની રહે.
ભગવાનને ચોખા ચઢાવતી વખતે એ ધ્યાન રાખવું જોઈએ કે ચોખા તૂટેલા ન હોય. અક્ષત પૂર્ણતાનું પ્રતિક છે તેથી બધા ચોખા અખંડીત થવા જોઈએ. ચોખા સાફ તેમજ સ્વચ્છ હોવા જોઈએ. શિવલિંગ પર ચોખા ચઢાવવાથી શિવજી ખુબ પ્રસન્ન થાય છે અને ભક્તો અખંડિત ચોખાની જેમ અખંડિત ધન,માન-સમ્માન પ્રદાન કરે છે.
શ્રદ્ધાળુઓ ને જીવનભર ધન-ધાન્યની અછત થતી નથી. પૂજનના સમયે અક્ષત ને આ મંત્રની સાથે ભગવાનને સમર્પિત કરવામાં આવે છે. अक्षताश्च सुरश्रेष्ठकुङ्कमाक्ता: सुशोभिता:। मया निवेदिता भक्त्या: गृहाण परमेश्वर॥ આ મંત્રનો અર્થ છે કે પૂજા!.
કંકુના રંગથી સુશોભિત આ અક્ષત તમને સમર્પિત કરી રહ્યો છું, કૃપા કરીને તમે આનો સ્વીકાર કરો, એનો આ ભાવ છે કે અન્નમાં અક્ષત એટલે જે ચોખાને શ્રેષ્ઠ માનવામાં આવે છે. આને દેવાન્ન પણ કહેવામાં આવે છે. અર્થાત દેવતાઓનું પ્રિય અન્ન છે ચોખા. તેથી આને સુંગધિત દ્રવ્ય કંકુની સાથે તમને અર્પિત કરે છે. આને ગ્રહણ કરી તમે ભક્તની ભાવનાને સ્વીકાર કરો.
