યજ્ઞ ને વધારે લોકો કર્મકાંડ થી જોડીને જોવે છે પરંતુ વાસ્તવ માં એનો મોટો અને ઊંડો વૈજ્ઞાનિક આધાર છે. આવો જાણીએ કેવી રીતે….

વેદાનુસાર યજ્ઞ પાંચ પ્રકાર ના હોય છે. ૧) બ્રહ્મ યજ્ઞ, ૨) દેવ યજ્ઞ. ૩) પિતૃયજ્ઞ, ૪) વૈશ્વ યજ્ઞ, ૫) અતિથી યજ્ઞ. ઉપર ના પાંચ યજ્ઞો ને પુરાણો અને અન્ય ગ્રંથ માં વિસ્તાર થી આપવામાં આવ્યું છે. વેદજ્ઞ સાર ને પકડે છે વિસ્તાર ને નહિ.

।।ॐ विश्वानि देव सवितुर्दुरितानि परासुव। यद्भद्रं तन्नासुव ।।-यजु

અર્થાત : હે ઈશ્વર અમારા બધા દુર્ગુણો ને દુર કરી દો અને જે સારા ગુણ, કામ અને સ્વભાવ છે તે અમને પ્રદાન કરો. ‘યજ્ઞ’ નો અર્થ આગ માં ઘી નાખીને મંત્ર બોલવાનો નથી થતો. યજ્ઞ નો અર્થ છે- શુભ કર્મ. શ્રેષ્ઠ કર્મ. સતકર્મ. દેવસમ્મત કર્મ.

૧. બ્રહ્મ યજ્ઞ :

જડ અને પ્રાણી જગત થી વધીને છે મનુષ્ય. મનુષ્ય થી વધીને છે પિતર, અર્થાત માતા પિતા અને આચાર્ય. પિત્રો થી વધીને છે દેવ, અર્થાત પ્રકૃતિ ની ૫ શક્તિઓ અને દેવ થી વધીને છે ઈશ્વર અને આપણા ઋષિગણ. ઈશ્વર અર્થાત બ્રહ્મ. આ બ્રહ્મ યજ્ઞ સંપન્ન થાય છે નિત્ય સંધ્યા વંદન, સ્વાધ્યાય તથા વેદપાઠ કરવાથી. એને કરવાથી ઋષીઓ નો ઋણ અર્થાત ‘ઋષિ ઋણ’ ચૂકતો થાય છે. એનાથી બ્રહ્મચર્ય આશ્રમ નું જીવન પણ પુષ્ટ થાય છે.

૨ દેવ યજ્ઞ :

દેવ યજ્ઞ જો સત્સંગ તથા અગ્નિહોત્ર કર્મ થી સંપન્ન થાય છે. એના માટે વેદી માં અગ્નિ પ્રગટાવી હોમવામાં આવે છે.આ જ અગ્નિહોત્ર યજ્ઞ છે. એ પણ સંધિકાળ માં ગાયત્રી મંત્ર ની સાથે કરવામાં આવે છે. એને કરવાના નિયમ છે. એનાથી ‘દેવ ઋણ; ચૂકતો થાય છે.

૩. પિતૃ યજ્ઞ :

સત્ય અને શ્રદ્ધા થી કરેલા કામ શ્રાદ્ધ અને જે કર્મ થી માતા પિતા અને આચાર્ય તુત્પ થાય તે તર્પણ છે. વેદાનુસાર આ શ્રાદ્ધ-તર્પણ આપણા પૂર્વજો, માતા પિતા અને આચાર્ય પ્રતિ સમ્માન નો ભાવ છે. આ યજ્ઞ સંપન્ન થાય છે સન્તાનોત્પત્તી થી. એનાથી ‘પિતૃ ઋણ’ પણ ચૂકતો થાય છે.

૪. વૈશ્વદેવયજ્ઞ :

આ યજ્ઞ ને ભૂત યજ્ઞ પણ કહેવાય છે. પંચ મહાભૂત થી જ માનવ શરીર છે. બધા પ્રાણીઓ તથા વૃક્ષો પ્રતિ કારુણા અને કર્તવ્ય સમજવું એને અન્ન પાણી આપવું જ ભૂત યજ્ઞ અથવા વૈશ્વદેવ યજ્ઞ કહેવાય છે. અર્થાત જે કંઈ પણ ભોજન કક્ષ માં ભોજ્નાર્થ સિદ્ધ થઇ એનો અંશ એ અગ્નિ માં હોમીને જેનાથી ભોજન પકવવામાં આવે છે. પછી અમુક અંશ ગાય, કુતરા અને કાગડા ને દેવ. વેદ-પુરાણ કહે છે.

૫. અતિથી યજ્ઞ :

અતિથી થી અર્થ મહેમાનો ની સેવા કરવી એને અન્ન પાણી આપવું. અપંગ, મહિલા, વિદ્યાર્થી, સંન્યાસી, ચિકિત્સક અને ધર્મ ના રક્ષકો ની સેવા-સહાયતા કરવી જ અતિથી યજ્ઞ છે. એનાથી સંન્યાસ આશ્રમ પુષ્ટ થાય છે. આ પુણ્ય છે. આ સામાજિક કર્તવ્ય છે.