૧૨ વર્ષના અંતમાં કુંભના મેળાનું આયોજન કરવામાં આવે છે. આ ભારતના ચાર મોટા તીર્થ સ્થળો – પ્રયાગરાજ, હરિદ્વાર, નાસિક અને ઉજ્જેનમાં કરવામાં આવે છે. આસ્થાની સાથે જોડાઈને આ કુંભ મેળામાં નાગા સાધુ બધાની નજરમાં કેન્દ્રિત થાય છે. સંન્યાસ પરંપરાથી આવવા વાળા નાગા સાધુ ક્યાંથી આવે છે અને કુંભ પૂરો થતા જ ક્યાં જતા રહે છે,

એ લઈને કદાચ આપણા મનમાં સવાલ ઉઠે છે. નાગા સાધુઓની રહસ્યમયી દુનિયાની વિશે આજે અમે તમને બતાવીએ. કુંભ મેળામાં મોટી સંખ્યામાં આવવા વાળા સાધુને આવવા અને જવાનાનું ભાગ્યે જ કોઈને ખબર હોય છે. કહેવાય છે કે નાગા સાધુ ક્યારેય પણ સામાન્ય રસ્તા પરથી નથી જતા,

પરંતુ મોડી રાત્રે ઘોર જંગલ જેવા રસ્તા પરથી તેને મુસાફરી કરે છે. દીન-દુનિયાથી સામાન્ય તપ-સાધનામાં તલ્લીન રહેવા વાળા નાગા સાધુઓની વિશે માનવામાં આવે છે કે, એક ગરીબ આદમીનો મુકાબલો ક્યાંક વધારે કઠીન જીવન હોય છે.

સંતો ના 13 અખાડા માંથી ખાલી સાત સંન્યાસી અખાડાના નાગા સાધુ બનાવે છે. એમાં જુના, મહાનિર્વાણી, નિરંજની, અટલ ,અગ્નિ, આનંદ અને આવાહન અખાડા સમાવેશ છે. નાગા સાધુઓની દીક્ષા પછી એની વરીયતાની આધાર પર દરરજો દેવામાં આવે છે. જેમ કે કોતવાલ, મોટા કોતવાલ, મહંત, સચિવ વગેરે.

નાગા સાધુઓના અખાડાથી જોડાયેલા કોતવાલ અખાડા અને નાગા સાધુઓની વચ્ચે સેતુનું કામ કરે છે. દૂરસ્થ જંગલ, મીણબતીઓ વગેરેમાં રહેવા વાળા આ નાગા સાધુઓને કુંભમાં બોલવવા નું કામ હોય અથવા પછી કોઈ ખબર પહોંચાડવાનું કામ આ કોટવાલ કરે છે.

નાના માણસોની જેમ નાગા સાધુ પણ શણગાર કરે છે. સૂર્યોદયથી પહેલા ઉઠીને પછી દરરોજનું કામ અને સ્નાન પછી નાગા સાધુ એનો શણગાર કરે છે. ભભૂતિ ,રુદ્રાક્ષ, કુંડળ વગેરેથી શણગાર કરવા વાળા નાગા સાધુ એની સાથે ત્રિશુલ, ડમરુ, તલવાર, ચીપીયો, ચિલમ વગેરે સાથે રાખે છે.

માનવામાં આવે છે કે સંન્યાસી અખાડાથી જોડાઈ ને મોટા ભાગના નાગા સાધુ નાના માણસોથી દુર હિમાલયની શિખરો, ગુફાઓ, અખાડોના રૂમો અને મંદિર વગેરેમાં એમને ધૂન જમાવીને સાધના કરે છે, પણ આ ક્યારેક એક જગ્યા પર લાંબો સમય સુધી ટકતા નથી અને ચાલીને ભ્રમણ કરે છે. એમના અખાડા થી જોડાઈને દેવતા ની સાધના અને ધ્યાન કરવા વાળા આ નાગા સાધુ બધા પ્રકાર ના યોગ કરે છે.

શિવ પરંપરા થી જોડાઈને નાગા સાધુ ધ્યાન-સાધના ઉપરાંત એના ગુરુ ની સારા રૂપ થી સેવા કરે છે. નાગા સાધુઓ ને શંકરાચાર્ય ની સેના કહેવામાં આવે છે. સનાતન પરંપરા ના પ્રતિક માનવાવાળા આ અખાડો અને એનાથી જોડાયેલા નાગા સાધુઓ ના વૈભવ કુંભ અને મહાકુંભ માં જ જોવા મળે છે.